آشنایی با طرحواره ها

طرح‌واره، یک الگوی سازمان یافته از تفکر و رفتار است. طرح‌واره، همچنین می‌تواند به عنوان یک چهارچوب ذهنی از ایده‌های از پیش شکل گرفته شده تعریف شود. می‌توان طرح‌واره را قالب و چهارچوبی که نمایانگر مفاهیم جهان برای فرد است یا یک سیستم سازمان دهی و ادراک اطلاعات جدید دانست. طرح‌واره‌ها، باورهای ناهشیار و ناسازگار درباره‌ی خودمان، دیگران و دنیا هستند که آنقدر برایمان واقعی و بدیهی اند که آن‌ها را واقعیت محض می‌پنداریم و افسار افکار و هیجانات و رفتارهای ما را در دست می‌گیرند و باعث آشفتگی و نارضایتی در روابط عاطفی و بین فردی و شغلی می‌شوند.

طرحواره چیست؟

طرحواره ها اصول، قالب یا یک مفهوم روانشناختی می باشد که باعث افزایش قدرت مرتب سازی و تفسیر اطلاعات می شود. طرحواره ها از سویی مفید هستند و از سویی مضر، مفید جهت آن که به مغز ما اجازه می دند با سرعت بالا مجموعه اطلاعات وسیعی را که از محیط اطراف و زندگی خود دریافت کرده ایم، تفسیر کنیم. این قالب ذهنی سبب می شود تا داده های اطلاعاتی اضافه را حذف کرده و فقط بر روی داده هایی که عقاید، باور ها و اصول قبلی ما تاییدشان می کنند، متمرکز باشیم. طرحواره ها سبب می شوند که هر شخص بر اساس کلیشه های مشخص فکری خود رفتار کرده و داده های جدید در مورد محیط پیرامون را مطابق آن، تنظیم و دسته بندی کند. پیاژه (روانشناس) می گوید: “تصور کنید طرحواره ها نبودند. یعنی هیچ الگوی ذهنی نداشتید. مطمئنا نمی توانستید تجارب خود را به کار بسته و برای زندگی برنامه ریزی کنید.

منشا شکل گیری طرحواره ها

تقریبا همه ی طرحواره ها در دوران کودکی در ذهن و شخصیت ما شکل می گیرند و با بزرگ تر شدن به وسعت خود افزوده و خود را بر روی تجربه های مراحل بعدی زندگی، تحمیل می کنند (حتی اگر هیچ سودمندی خاصی نداشته باشند.) طرحواره، کلی ترین و بنیادی ترین سطح شناختی انسان است که تغییرپذیر نمی باشند و تاثیر عمیق و نیرومندی در شناخت و احساسات انسان ها دارد. طرحواره ها مفروضات اصلی یا قوانین ذهنی هستند که رفتار و افکار هر شخص را کنترل می کنند. درونمایه ی طرحواره ها شامل همه ی جنبه های آگاه و ناخوداگاه زندگی همه ی ماست که باعث به وجود آمدن معنا و ساختار ذهنی مشخصی در مورد دینای پیرامون ما می شوند.

نیازهای بنیادین | منشاء طرحواره های ناسازگار اولیه

پنج نیاز هیجانی بنیادین در انسان وجود دارد که باید برآورده شوند و ناکامی در برآورده شدن این نیازها در فرد ، موجب شکل گیری طرحواره های ناسازگار اولیه می شوند . این نیازها در واقع تکالیف تحولی اساسی در کودک برای رشد سالم هستند این پنج نیاز اولیه عبارتند از :

1. پیوند و پذیرش: دلبستگی های ایمن به دیگران ( شامل امنیت ، ثبات ، پرورش و پذیرش )
2. خودگردانی و عملکرد: استقلال ، کارآمدی و حس هویت
3. خودبیانی و خودانگیختگی: بیان آزادانه نیازها و هیجان های پذیرفتنی
4. خودجهت مندی
5. محدودیت های واقع بینانه: خود – بازداری (خود – کنترلی)

انواع طرحواره ها

اختلال در هر کدام از تکالیف رشدی موجب شکل گیری طرحواره های ناسالم خاصی خواهد شد.

1. تکلیف پیوند و پذیرش: ایجاد احساس بریدگی و طرد موجب تشکیل طرحواره های زیر می شود:

• محرومیت هیجانی( محرومیت از محبت، فقدان توجه و گرمی و همراهی/ فقدان فهم ، گوش دادن، خود افشایی یا احساسات مشترک از جانب دیگران/ محرومیت از محافظت، نداشتن منبع قدرت)
• نقص و شرم
• بی اعتمادی/ بد رفتاری
• انزوای اجتماعی/ بیگانگی
• رهاشدگی/ بی ثباتی

2. خودگردانی و عملکرد: خودگردانی و عملکرد مختل منجر به شکل گیری طرحواره های زیر می شود:

• وابستگی / بی کفایتی
• خود تحول نیافته/ گرفتار
• شکست
• آسیب پذیری نسبت به ضرر و زیان

3. خود بیانی و خود انگیختگی: گوش به زنگی افراطی و بازداری و تشکیل طرحواره های زیر:

• تنبیه
• منفی گرایی/ بد بینی
• بازداری هیجانی ( بازداری از بروز خشم و پرخاشگری / بازداری از تکانه های مثبت نظیر خوشحالی، محبت ، برانگیختگی جنسی و بازی / مشکل در بیان آسیب پذیری یا ارتباطات آزادانه در مورد احساسات نیازهای شخصی/ تاکید افراطی بر عقلانیت بدون توجه به هیجانها )

4. خود جهت مندی: دیگر جهت مندی و تشکیل طرحواره های زیر:

• اطاعت
• ایثار
• پذیرش جویی / جلب توجه

5. محدودیت های واقع بینانه: محدودیت های مختل و تشکیل طرحواره های زیر:

• استحقاق / بزرگ منشی
• خویشتن داری ناکافی/ بی انضباطی

تاثیر طرحواره ها بر زندگی

هر یک از طرحواره های ناسازگار چه نمودهایی در زندگی دارند؟

طرحواره رها شدگی/ بی ثباتی:

1. اجتناب از روابط به دلیل ترس از فقدان
2. نگرانی مفرط درباره از دست دادن همسر
3. واکنش افراطی به کوچکترین نشانه جدایی
4. حسادت و تملک گرایی
5. ناتوان در تحمل جدایی های کوتاه مدت
6. شک و تردید به تعهد همسر
7. قهر و کناره گیری در قبال جدایی های همسر

طرحواره بی اعتمادی/ بد رفتاری:

1. احساس مورد سوء استفاده قرار گرفتن
2. اجازه دادن به دیگران برای بهره کشی
3. حمله متقابل به افراد
4. پی بردن به انگیزه های پنهان دیگران
5. درماندگی در مقابل بدرفتاری های دیگران

طرحواره محرومیت هیجانی:

1. عدم ابراز نیازها به همسر
2. عدم ابراز دلخوری از اطرافیان
3. پرتوقعی
4. بهانه گیری و گیر دادن به همسر
5. احساس محرومیت از عاطفه و مهر همسر
6. احساس پوچی و بی معنایی
7. سنگ صبور دیگران بودن
8. مسایل روان تنی

طرحواره نقص و شرم:

1. ناارزنده سازی خود
2. کمرویی
3. مقایسه
4. اجازه به دیگران برای ناارزنده سازی آن ها

طرحواره انزوای اجتماعی:

1. احساس حقارت
2. احساس تنهایی
3. نگرانی درباره کارها یا حرف ها
4. برنامه ریزی دقیق برای حرف زدن
5. انزواگزینی
6. کمرویی
7. منزلت طلبی

طرحواره وابستگی/ بی کفایتی:

1. کمک طلبی افراطی
2. اطمینان طلبی راجع به تصمیم ها
3. اجتناب از قبول کارهای جدید
4. چالش گریزی
5. ناتوانی از تنهایی سفر کردن

طرحواره آسیب پذیری نسبت به ضرر یا بیماری:

1. احساس اضطراب دائمی یا GAD
2. نگرانی افراطی (ناتوانی در لذت بردن از زندگی، اطمینان طلبی و معاینات پزشکی)
3. آسیمگی
4. مشکلات روان تنی

طرحواره خود تحول نیافته/ گرفتار:

1. ذهن خوانی
2. عدم استقلال فکری، عاطفی و رفتاری
3. تقلید کامل از نماد دلبستگی
4. ناتوانی در واقع بینی درباره نماد دلبستگی

طرحواره شکست:

1. ناتوانی در گام برداشتن به سمت موفقیت ها
2. انتخاب شغل پایین تر از سطح توانایی
3. عادات کاری ناسازگار (دیرآمدن، اهمالکاری و …)
4. عوض کردن دائم شغل
5. انتخاب شغل عجیب و غریب
6. برجسته سازی ضعف ها
7. بی مسئولیتی در قبال روابط بین فردی
8. زندگی آشفته و بی نظم
9. انواع وابستگی به مواد
10. بی پولی و مفلسی
11. درگیری با مراجع قدرت
12. بیگانگی با اطرافیان

طرحواره استحقاق:

1. بی احترامی به نیازهای دیگران
2. بدرفتاری با اطرافیان
3. ناتوانی در همدلی بادیگران
4. طلب کار بودن از جامعه
5. کمک طلبی افراطی از اطرافیان
6. توقع زیاد از اطرافیان
7. انجام ندادن تکالیف و وظایف

طرحواره خویشتن داری/ خود انضباطی ناکافی:

1. تکانشگری
2. حواسپرتی
3. آشفتگی
4. بی میلی در انجام تکالیف تکراری
5. کج خلقی
6. عادت در تأخیر

طرحواره اطاعت:

1. ترس از انتقام
2. واپس زنی احساسات
3. تعارض گریزی
4. سرکشی و مخالفت جویی

طرحواره ایثار:

1. مسوولیت پذیری افراطی
2. روابط اجتماعی توام با سوء استفاده
3. وابستگی بیمارگونه
4. فداکاری در روابط

طرحواره پذیرش جویی/ جلب توجه:

1. اطاعت و فرمانبرداری
2. تملق و چاپلوسی
3. دست انداختن دیگران برای ارضاء احساس غرور
4. تاکید بر پول، منزلت اجتماعی و پیشرفت

طرحواره منفی گرایی/ بد بینی:

1. تاکید بر نیمه خالی لیوان
2. پیش گویی های خودکامبخش
3. شکوه و شکایت
4. کمرنگ جلوه داشتن جنبه های مثبت زندگی
5. شکایت همراه با ردّ کمک

طرحواره بازداری هیجانی:

1. متانت افراطی
2. مبادی آداب
3. اجتناب از بیان نیازها و آسیب پذیری ها
4. بازداری هیجان ها (مثبت و منفی)

طرحواره معیارهای سخت گیرانه/ عیبجویی افراطی:

1. اعتیاد به کار
2. تحت فشار بودن
3. تحریک پذیری
4. رقابت طلبی
5. فرسودگی
6. ناتوانی در آرامش

طرحواره تنبیه:

1. پایبندی شدید به اخلاق
2. ناشکیبایی
3. عدم تساهل

ذهنیت بزرگسال سالم:

احساس امنیت از ارتباط با دیگران

آزادی در بیان نیازها و هیجان های سالم

تفریح (تعادل کار و تفریح)

خویشتن داری

استقلال

توانمندی

توانایی مرزگذاری انعطاف پذیر بین خود و دیگران

فایل PDF شناخت درمانی طرحواره محور برای اختلالات شخصیت
فایل های صوتی همه ی پنج جلسه کارگاه آشنایی با طرحواره ها توسط دکتر عدل و دکتر رضاخانی ها (در پنج پارت مجزا)